«ارتجاع» در مفاهیم و گفتمان قرآنی به چه معناست؟

به گزارش عاشورانیوز به نقل از خبرگزاری مهر، علیرضا معاف در یادداشتی به تشریح معنای لغت «ارتجاع» در قرآن اشاره نمود که متن آن بدین شرح می‌باشد:

رهبر انقلاب در سخنرانی روز ۱۴ خرداد، نسبت به خطر نفوذ جریان ارتجاع هشدار دادند و مصداق و معیار جدیدی از «ارتجاع» ارائه فرمودند که آن، اندیشه و سبک زندگی غربی است.

اصولاً یکی از کارویژه های رهبران حکیم و هوشمند، استعاره سازی، مفهوم سازی و ارائه تعارف جدید نسبت به واژگانی است که به اشتباه مفهوم پردازی و مصداق یابی شده‌اند. رهبر انقلاب نیز در طول دوران رهبری شأن به صورت بسیار حرفه‌ای و ادیبانه و استادانه به این کار پرداخته‌اند. در حالی که غرب‌گرایان داخلی همواره گرایش به غرب و غرب پرستی و سبک زندگی غربی که در واقع نوعی عقب گرد و ارتجاع است را پیشرفت جلوه می‌دهند و از سوی دیگر، گرایش به اسلام و پایبندی به احکام اسلامی را «ارتجاع» جلوه می‌دهند، رهبر انقلاب بسیار هوشمندانه و زیبا، واژه «ارتجاع» را در یک مختصات و نظام مفهومی جدید بکاربردند و گرایش به افکار منحط، شکست خورده و خانواده ستیز غربی را «ارتجاع» دانستند و واژه «ارتجاع» را در جای صحیح خود بکار بردند. واکنش جریان غربگرا به این موضوع هم نشان دهنده این واقعیت است که این مفهوم سازی و تعریف جدید، بسیار دقیق و هوشمندانه و نقطه زن اتفاق افتاده است.

این مفهوم پردازی و مصداق یابی رهبر انقلاب برای «ارتجاع»، ریشه در مفاهیم و گفتمان قرآنی دارد که در ادامه به تحلیل آن خواهیم پرداخت.

نگاه قرآن به مفهوم «ارتجاع» ارتجاع، یعنی بازگشت خسارت بار به عقب؛ و هر اندیشه‌ای که نتیجه اش عقب گرد و پسرفت انسان باشد، نه پیشرفت او به سمت اهداف متعالی، اندیشه‌ای ارتجاعی است.

قرآن کریم در موارد متعددی، گفتمان‌ها و مکاتب غیروحیانی و مادی که موجب انحطاط و عقب گرد انسان‌ها می‌شوند را در تقابل با گفتمان وحیانیِ اسلام انقلابی (که عمل به آن، موجب پیشرفت مادی و معنوی انسان‌ها و جوامع است) تعریف نموده و مؤمنان انقلابی را از بازگشت به گذشته تاریک و تباهی که در آن گذشته، اندیشه و سبک زندگی شأن مبتنی بر مکاتب مادی و غیروحیانی بود، برحذر می‌دارد.

قرآن کریم در یک آیه شریفه می‌فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تُطِیعُوا الَّذِینَ کَفَرُوا یَرُدُّوکُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ فَتَنْقَلِبُوا خاسِرِینَ * بَلِ اللَّهُ مَوْلاکُمْ وَ هُوَ خَیْرُ النَّاصِرِینَ؛ ای کسانی که ایمان آورده اید، اگر از کسانی که کافر شده‌اند اطاعت کنید شما را به عقب باز می‌گردانند و سرانجام زیانکار خواهید شد. (آنها سرپرست شما نیستند) بلکه سرپرست شما خدا است و او بهترین یاوران است.» (آل عمران: ۱۵۰-۱۴۹) در این آیه شریفه ابتدا خداوند مؤمنان را از خطر ارتجاع که در نتیجه تبعیت از نسخه‌های غیروحیانی و پذیرش ولایت دشمنان خداست، برحذر می‌دارد و آن را موجب خسارت می‌داند و سپس پیشرفت واقعی در پرتو پذیرش عملی ولایت خداوند و یاری او قابل تحقق می‌داند.

شبیه به این مضمون در آیه دیگری نیز تکرار شده است. ابتدا اطاعت از دشمنان و اندیشه آنان را موجب بازگشت به دوران تباهی و سیاهی می‌داند: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تُطِیعُوا فَرِیقاً مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ یَرُدُّوکُمْ بَعْدَ إِیمانِکُمْ کافِرِینَ؛ ای کسانی که ایمان آورده اید اگر از جمعی از اهل کتاب اطاعت کنید شما را پس از ایمان به کفر بازمی گردانند.» (آل عمران: ۱۰۰) و سپس در آیه بعد راه پیشرفت و تعالی را اعتصام به خداوند و تبعیت از نسخه‌ای که کتاب خدا و پیامبر خدا معرفی نموده اند، بیان می‌دارد: «وَ کَیْفَ تَکْفُرُونَ وَ أَنْتُمْ تُتْلی عَلَیْکُمْ آیاتُ اللَّهِ وَ فِیکُمْ رَسُولُهُ وَ مَنْ یَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِیَ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ؛ و چگونه ممکن است شما کافر شوید با اینکه (در دامان وحی قرار گرفته اید) و آیات خدا بر شما خوانده می‌شود و پیامبر او در میان شماست، (بنابراین به خدا تمسک جویید) و هرکس به خدا تمسک جوید به راه مستقیم هدایت شده است. (آل عمران: ۱۰۱)

همچنین خداوند در آیه دیگری در ضمن هشدار به مسلمانان متزلزلی که در جنگ احد شایعه کشته شدن پیامبر اکرم (ص) را باور کرده بودند، دوره سیاه و تباه جاهلیّت را دوره ارتجاعی و عقبگرد معرفی کرده و می‌فرماید: «وَ ما مُحَمَّدٌ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلی عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئاً وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ؛ محمد (ص) فقط فرستاده خدا بود و پیش از او فرستادگان دیگری نیز بودند، آیا اگر او بمیرد و یا کشته شود شما به عقب بازمی گردید (و کافر می‌شوید)؟ و هرکس به عقب بازگردد، هرگز ضرری به خدا نمی‌زند؛ و به زودی خداوند شاکران (و استقامت کنندگان) را پاداش خواهد داد.» (آل عمران: ۱۴۴) امروزه نیز پیروی از اندیشه و سبک زندگی جاهلیت مدرن، همان چیزی است که قرآن کریم آن را ارتجاع توصیف می‌نماید: «انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ».

بیماردلان و جریان نفاق داخلی، مروجان اندیشه‌های ارتجاعی همچنین خداوند متعال در آیه دیگری، منافقان و بیماردلان را مروج اندیشه ارتجاع می‌داند: «وَ إِذْ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ إِلاَّ غُرُوراً * وَ إِذْ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ یا أَهْلَ یَثْرِبَ لا مُقامَ لَکُمْ فَارْجِعُوا؛ بخاطر بیاورید زمانی را که (در جنگ احزاب) منافقان و آنها که در دل‌هایشان بیماری بود می‌گفتند خدا و پیامبرش جز وعده‌های دروغین به ما نداده اند. *و نیز به خاطر بیاورید زمانی را که گروهی از آنها گفتند: ای اهل یثرب (مردم مدینه)! اینجا جای توقف شما نیست، بازگردید.» (احزاب: ۱۳-۱۲) هرچند منظور از تعبیر "فَارْجِعُوا" در این آیه شریفه، "بازگشت به خانه‌ها" است، اما می‌توان این تعبیر را نمادی از بازگشت به گذشته سیاه و پر از انحطاط مسلمانان نیز دانست.

در واقع با نگاهی عمیق‌تر و ریشه‌ای تر می‌توان گفت این توصیه منافقان به مسلمانان برای «بازگشت به خانه» در میانه جنگ احزاب، در واقع توصیه به بازگشت به همان گذشته تلخی است که مردم اسیر اندیشه و سبک زندگی مادی غیروحیانی بودند.

ارتجاع را در معنای جدید استفاده کنیم نتیجه آنکه در اندیشه قرآنی، «ارتجاع» در گروه خاصی منحصر نشده است، بلکه قرآن کریم، هر اندیشه «غیروحیانی» و مبتنی بر ماده و دنیاپرستی که موجب انحطاط انسان‌ها و جوامع انسانی شود را اندیشه ارتجاعی می‌داند. در دنیای امروز، این تعریف قرآنی از ارتجاع که رهبر انقلاب نیز آن را بیان داشتند، طیف وسیعی از مکاتب و اندیشه‌ها را در بر می‌گیرد که در رأس آنها، مکاتب مادی و غیر وحیانی غربی است؛ مکتبی که امروزه آثار زیان بار اخلاقی و اقتصادی و سیاسی اش بر همه نمایان شده است.